Według Maté, ADHD nie jest wprost wynikiem „defektu” w układzie nerwowym, lecz adaptacyjną odpowiedzią rozwijającego się mózgu na stresujące doświadczenia w bardzo wczesnym okresie życia. Nie odnaleziono genu odpowiedzialnego za ADHD — i to już samo w sobie jest znamienne. Natomiast kluczową rolę odgrywa środowisko, w którym kształtuje się mózg dziecka — szczególnie emocjonalny stan matki w czasie ciąży i w pierwszych miesiącach po narodzinach. Jak podkreśla Maté, mózg człowieka jest organem głęboko interaktywnym — jego rozwój kształtuje się w stałej wymianie z otoczeniem, w której środowisko emocjonalne, relacyjne i społeczne odgrywa kluczową rolę. W tym sensie mózg nie jest strukturą autonomiczną, lecz w dużej mierze wytworem społecznego doświadczenia.
„ADHD stało się zjawiskiem powszechnym dopiero wtedy, gdy zaczęto je nazywać i diagnozować. Wcześniej dzieci były po prostu dziećmi: bardziej ruchliwymi, mniej skupionymi, ciekawskimi, żywymi.” Sir Ken Robinson
Ten sposób myślenia o ADHD przywodzi na myśl słowa Kena Robinsona, który w swoich wystąpieniach na TED zwracał uwagę, że ADHD jako diagnoza zaczęło „istnieć” wówczas, gdy zaczęliśmy je nazywać i nadawać medyczne etykiety. Wcześniej dzieci były po prostu dziećmi — bardziej ruchliwymi, mniej skupionymi, ciekawskimi, impulsywnymi. Robinson prowokacyjnie zauważał, że ADHD rozkwitło szczególnie w krajach, które zbudowały sztywne, zunifikowane systemy edukacyjne, oparte na standardach, testach i konieczności siedzenia w ławce przez wiele godzin. W takim systemie naturalna dziecięca potrzeba ruchu, eksploracji, swobody i różnorodności staje się nagle problemem wymagającym diagnozy. W istocie więc pytanie nie brzmi: „Dlaczego dzieci są rozkojarzone?”, ale raczej: „Dlaczego budujemy systemy, które nie potrafią pomieścić naturalnej różnorodności rozwojowej dzieci?”. Myśl Robinsona współbrzmi z tym, co mówi Gabor Maté — choć każdy z nich patrzy na ADHD z nieco innego miejsca. Jeden przez pryzmat warunków edukacyjnych, drugi przez doświadczenia emocjonalne we wczesnym dzieciństwie. Obaj jednak prowadzą nas do tego samego punktu, twierdząc że ADHD to nie wyłącznie problem jednostki, lecz przede wszystkim sygnał mówiący o relacji człowieka z jego środowiskiem.
Gdy dziecko znajduje się w świecie pełnym napięcia, na które nie ma wpływu, mózg — niejako broniąc się — uczy się „wyłączać” uwagę, uciekać w roztargnienie, odciąć nadmiar bodźców. To, co w późniejszym życiu staje się trudnością w skupieniu, impulsywnością czy nadmierną aktywnością, pierwotnie było mechanizmem przetrwania. Mózg „zaprogramował się” na taki sposób radzenia sobie ze stresem.
Ta perspektywa prowadzi do szczególnie ważnej refleksji o edukacji i praktyce diagnozowania dzieci. Często w poradniach psychologiczno-pedagogicznych skupiamy się na „objawach”, próbując je korygować, zamiast poszukiwać ich prawdziwego źródła? Zbyt szybko przyklejamy etykietę „ADHD” czy „zaburzeń koncentracji”, nie zagłębiając się w emocjonalną historię dziecka, doświadczenia wczesnego dzieciństwa, relacje z rodzicami i środowisko, w którym dorasta? Łatwość w ocenianiu może niekiedy przysłaniać to, co najistotniejsze, a mianowicie jego relacje, wrażliwość i sposób, w jaki środowisko wpłynęło na rozwój jego mózgu i zachowania.
Interesujące w podejściu Maté jest coś jeszcze — nadzieja, która kryje się za słowami Maté o neuroplastyczności. Mózg, nawet po latach, może się zmieniać. Nowe doświadczenia, bezpieczne relacje, samoświadomość i świadoma praca nad sobą mogą stopniowo modyfikować ukształtowane wcześniej mechanizmy. Sam Maté opowiada, jak na przestrzeni lat zmienił sposób swojej pracy i życia — i choć kiedyś potrzebował farmakoterapii, dziś funkcjonuje bez niej, realizując ambitne projekty intelektualne.
Ten wywiad uświadamia, jak ogromną rolę w rozwoju człowieka odgrywa środowisko emocjonalne i relacyjne — i jak ważne jest, byśmy jako rodzice, nauczyciele, opiekunowie czy terapeuci mieli świadomość tej odpowiedzialności. Być może ADHD to nie tyle problem „nieprawidłowego mózgu”, ile wołanie o zrozumienie i troskę w świecie zbyt często nieprzyjaznym dla wrażliwych dzieci.
* * *
Gabor Maté — kanadyjski lekarz, psychiatra, psychoterapeuta, autor licznych książek poświęconych traumie, uzależnieniom, rozwojowi emocjonalnemu i zdrowiu psychicznemu. Znany ze swojego holistycznego podejścia do zdrowia człowieka, w którym centralne miejsce zajmują wczesne doświadczenia życiowe, relacje i środowisko emocjonalne. W swoich publikacjach i wykładach podkreśla rolę traumy dziecięcej w kształtowaniu późniejszych trudności psychicznych, w tym ADHD. Jego najbardziej znane książki to m.in. „Kiedy ciało mówi nie. Koszty ukrytego stresu”, „Bliskie spotkania z uzależnieniem. W świecie głodnych duchów” oraz „Mit normalności. Trauma, choroba i zdrowienie w toksycznej kulturze”. Jego podejście budzi duże zainteresowanie na całym świecie jako alternatywa dla dominujących modeli medycznych.
Maté, G. (2025, czerwiec). Zranieni geniusze: jak trauma napędza technologie [Film w serwisie YouTube]. Rafał Dobrzycki / Fundacja Rafała Dobrzyckiego. https://youtu.be/9sUOLzZeomc?si=XIy8nY0JymoRKQUH
