Jesteśmy świadkami fundamentalnej przemiany w definiowaniu funkcji edukacji oraz sposobów, w jakie przebiega proces uczenia i rozwijania się uczniów. Tradycyjny, jednolity model szkoły, wywodzący się z epoki industrialnej, powoli, ale skutecznie ustępuje miejsca nowej, dynamicznej wizji, która czerpie inspiracje zarówno z przełomowych odkryć nauk przyrodniczych, jak i z głębokich humanistycznych idei dotyczących rozwoju człowieka.
W niniejszym tekście epigenetyka nie jest traktowana wyłącznie jako dziedzina biologii molekularnej, lecz jako inspirująca rama interpretacyjna. Pokazuje ona, jak głęboko środowisko zarówno emocjonalne i społeczne, jak i kulturowe, wpływa na rozwój człowieka. Użycie tego pojęcia w kontekście edukacyjnym ma zatem charakter metafory systemowej, podkreślając, że szkoła, podobnie jak środowisko biologiczne, może sprzyjać lub hamować ekspresję potencjału ucznia. Nie chodzi o uproszczone przeniesienie wiedzy biologicznej na grunt pedagogiki, lecz o twórcze poszukiwanie języka, który pozwala lepiej zrozumieć, jak edukacja wspiera życie.
Zmienia się nie tylko forma i dostęp do wiedzy, ale przede wszystkim środowisko, w którym uczniowie dorastają i funkcjonują. Globalna sieć, media społecznościowe, platformy edukacyjne i generatywna sztuczna inteligencja na trwałe przekształciły relacje poznawcze ucznia ze światem. Uczniowie coraz częściej uczą się w sposób nieciągły, wybiórczy, emocjonalnie uwarunkowany, narażeni są na nadmiar bodźców, rozproszenie uwagi i przebodźcowanie informacyjne. Tradycyjne strategie dydaktyczne nie przystają już do ich neuropsychologicznego profilu.
Ethan Mollick, badacz z Wharton School, podkreśla, że AI zmienia nie tylko sposób uczenia się, ale i sam charakter wiedzy na coraz bardziej dynamiczną, kontekstową i współtworzoną. Kai-Fu Lee, pionier sztucznej inteligencji i były prezes Google China, wskazuje, że świat wkracza w epokę współpracy człowieka i maszyny, w której kluczowe będą nie tylko umiejętności techniczne, ale zdolność do kreatywności, empatii i adaptacji. Reid Hoffman, współzałożyciel LinkedIn i inwestor technologiczny, zauważa natomiast, że edukacja przyszłości musi przygotowywać do ciągłego przeprojektowywania siebie i swoich ról zawodowych w świecie błyskawicznie zmieniających się kompetencji.
W tym kontekście podejście holistyczne, integrujące ciało, umysł i środowisko, staje się nie tyle alternatywą, co koniecznością. Szkoła, która chce odpowiadać na rzeczywiste potrzeby uczniów, musi stać się przestrzenią regulacji emocjonalnej, budowania relacji i wspierania dobrostanu. Tylko w takim środowisku może dojść do autentycznego uczenia się i rozwoju. To właśnie perspektywa epigenetyki i IALE pozwala zrozumieć, jak projektować edukację, która odpowiada nie tylko na wyzwania poznawcze, ale też biologiczne i duchowe człowieka XXI wieku.
Epigenetyka w ujęciu badaczy, jak i w popularyzatorskiej, holistycznej interpretacji Bruce’a H. Liptona**, pokazuje, że rozwój człowieka nie jest jedynie skutkiem działania genów, ale efektem złożonych interakcji z otoczeniem. Czynniki środowiskowe, taki jak stres, relacje, styl życia, poczucie sensu, mogą aktywować lub wyciszać ekspresję genów. W kontekście edukacji oznacza to, że uczeń nie jest tylko biernym odbiorcą treści, ale żywym organizmem, którego potencjał zależy od jakości środowiska fizycznego, emocjonalnego i poznawczego. Szkoła staje się zatem miejscem, które nie tyle kształci, ile umożliwia rozwój.
Z kolei IALE to model edukacji zintegrowanej ze sztuczną inteligencją, który nie traktuje AI jako narzędzia automatyzującego nauczanie, lecz jako partnera w dialogu edukacyjnym. W tym ujęciu sztuczna inteligencja wspiera nauczyciela w personalizacji ścieżek uczenia się, wspomaga ucznia w autoregulacji, analizie i eksploracji wiedzy, a sam proces uczenia staje się dynamiczny, oparty na współpracy człowieka i maszyny.
Poniższe kierunki transformacji edukacji, sformułowane pierwotnie w 2009 roku*, dziś nabierają nowego znaczenia. W ten sposób stają się fundamentem budowy szkoły przyszłości. Ich reinterpretacja w duchu epigenetyki i IALE nie tylko opisuje to, co nadchodzi, ale ujawnia już dziś obecne symptomy tej zmiany. Każdy trend ilustrowany jest przykładem z praktyki edukacyjnej, który pozwala dostrzec, jak dokonuje się ta transformacja.
I. Nowy paradygmat poznawczy – od przekazu do relacji poznawczej
1. Od edukacji reaktywnej do edukacji responsywnej i regulacyjnej.
Uczenie się jako dynamiczna odpowiedź na otoczenie i potrzeby ucznia, uwzględniająca jego neurobiologiczne i emocjonalne uwarunkowania (epigenetyka) oraz adaptowane z pomocą AI.
2. Od transmisji treści do konstruowania wiedzy przez doświadczenie, dialog i symulację
Wiedza jako efekt działania i współtworzenia, także w dialogu z maszyną, który wspiera rozwój poznawczy i kompetencje społeczne (IALE).
3. Od mistrza wiedzy do projektanta środowisk poznawczych i przewodnika w dialogu z AI
Rola nauczyciela redefiniowana jako twórcy środowisk sprzyjających rozwojowi poznawczemu i emocjonalnemu (epigenetyczne otoczenie) oraz jako przewodnika we współpracy człowieka z maszyną.
4. Od liniowości do adaptacyjnych trajektorii rozwoju
Rezygnacja z jednego modelu ścieżki edukacyjnej na rzecz elastyczności i personalizacji, wspieranej przez AI i dostosowanej do zmiennego potencjału ucznia (epigenetyczna plastyczność).
II. Nowa topologia edukacji – od instytucji do ekosystemów
(„Topologia” rozumiana tu jako zmiana układów relacji, struktur i przepływów wiedzy w edukacji, od zamkniętych instytucji do otwartych, dynamicznych ekosystemów uczenia się).
5. Od instytucjonalnego monopolu do rozproszonych ekosystemów uczenia się
Edukacja jako zjawisko rozproszone, hybrydowe, wielopodmiotowe, w którym środowisko społeczne i cyfrowe kształtuje doświadczenie uczenia (epigenetyka środowiskowa, IALE).
6. Od zamkniętej architektury do płynnych przestrzeni uczenia się
Uczenie się przekracza granice klas, szkół i krajów, a jednocześnie tworzy sieci powiązań sprzyjających współpracy człowieka i technologii.
7. Od jednolitych modeli instytucjonalnych do zróżnicowanych mikroświatów edukacyjnych
Projektowanie przestrzeni edukacyjnych dostosowanych do lokalnych kontekstów, z uwzględnieniem środowiskowej wrażliwości uczniów i ich kontaktu z technologią.
III. Nowa dydaktyka – dydaktyka sprawczości – od kontroli do współtworzenia
8. Od klasycznej dydaktyki do dydaktyki umożliwiania i autoregulacji
Uczeń jako aktywny podmiot zdolny do zarządzania własnym uczeniem, wspierany przez środowisko umożliwiające ekspresję potencjału (epigenetyka) i narzędzia personalizacji (IALE).
9. Od zarządzania instruktażowego do współdecydowania i współprzywództwa
Szkoła jako wspólnota, w której rozwija się poczucie sensu, relacyjność i odpowiedzialność za proces uczenia (czynniki kluczowe dla ekspresji potencjału).
10. Od izolowanych przedmiotów do zintegrowanych kompetencji i działań międzyobszarowych
Kompetencje powstają w działaniu i współdziałaniu, w środowisku sprzyjającym eksploracji, refleksji i praktyce, także z udziałem AI.
Epigenetyka i IALE, choć wywodzą się z odmiennych dziedzin, spotykają się we wspólnej trosce o jakość środowiska, w którym kształtuje się człowiek. Pierwsza przypomina, że rozwój nie jest zapisany raz na zawsze w genach, lecz zależy od relacji, rytmu życia, emocji i sensu, a więc od tego, jaką szkołę tworzymy jako wspólnota. Druga pokazuje, że odpowiednio zaprojektowana technologia może nie tylko wspierać poznanie, ale też wzmacniać sprawczość ucznia, jego zdolność do refleksji i dialogu.
W tym sensie epigenetyka i IALE nie są opozycyjne, lecz komplementarne. Jedna podkreśla cielesność i wrażliwość człowieka, druga natomiast jego zdolność do współpracy z maszyną w poszukiwaniu wiedzy i sensu. Obie prowadzą do tej samej wizji szkoły jako przestrzeni, która nie tyle uczy, co umożliwia stawanie się człowiekiem refleksyjnym, współodpowiedzialnym i otwartym na przyszłość.
Edukacja przyszłości inspirowana tą podwójną perspektywą nie będzie już tylko przekazywaniem treści, lecz świadomym kształtowaniem środowisk, w których człowiek może rozwijać się w pełni: poznawczo, emocjonalnie, relacyjnie i etycznie.
* * *
Przypisy
* Trendy zmieniające naszą edukację
** Bruce H. Lipton (2010), Biologia przekonań. Uwolnij moc świadomości, materii i cudów, Wydawnictwo Tu i Teraz. Bruce H. Lipton, Steve Bhaerman (2012), Przeskok ewolucyjny. Od kryzysu do życia w harmonii, Wydawnictwo Medium.
