Myślenie wolne i szybkie w praktyce edukacyjnej. Zastosowanie koncepcji Daniela Kahnemana

Od lat w edukacji stosowane są różnorodne koncepcje i modele zarządzania wywodzące się z biznesu. Wprowadzenie tych zasad do szkół pozwala na poprawę jakości nauczania, ale też lepsze ich funkcjonowanie. Jednym z pierwszych w edukacji wdrożonych w Polsce rozwiązań z praktyki biznesu był w latach 90-tych XX wieku model TQM, popularyzowany między innymi przez Johna Jay Bostingla, amerykańskiego eksperta w tej dziedzinie. Jego książka „Szkoły jakości. Wprowadzenie do Total Quality Management w edukacji” dostarczyła wówczas ważnych przykładów zastosowania zasad zarządzania jakością w szkole. Również koncepcje biznesowe Stephena R. Covera, Petera Druckera, Toma Petersa, Petera Senge czy Simona Sineka i inne stały się inspiracjami dla wielu rozwiązań stosowanych w praktyce edukacyjnej. 

Szukając lepszego zrozumienia mechanizmów podejmowania decyzji, warto sięgnąć po kolejne rozwiązania nie odnoszące się wprost do edukacji. Jedną z wartościowych idei jest praca Daniela Kahnemana. Jego teoria myślenia szybkiego i wolnego nie tylko pogłębiła moje refleksje na temat procesu decyzyjnego, ale również stała się inspiracją do świadomego rozwijania obu tych sposobów myślenia w edukacji. Dzięki temu mogę bardziej kompleksowo podchodzić do wyzwań współczesnej szkoły i wspierać uczniów w kształtowaniu umiejętności analitycznego i intuicyjnego myślenia. Szczególnie istotne okazały się dwie książki tego noblisty: "Pułapki myślenia", wydana ponad dekadę temu, oraz "Szum", dostępna na polskim rynku od dwóch lat. Obie publikacje są doskonałym punktem wyjścia do analizy procesów nauczania i uczenia się, ponieważ dostarczają narzędzi do lepszego zrozumienia mechanizmów myślowych i podejmowania decyzji. 

Nadmiar informacji, zmieniające się oczekiwania społeczne, presja czasu oraz potrzeba podejmowania trafnych i szybkich decyzji - w takich warunkach łatwo o błędy poznawcze, uproszczone schematy myślenia czy stereotypowe podejście do nauczania i uczenia się. Jak możemy usprawnić ten proces? Daniel Kahneman w swoich badaniach nad myśleniem szybkim i wolnym dostarcza kluczowych wskazówek, które mają szerokie zastosowanie w wielu dziedzinach życia, w tym również w edukacji. Choć nie odnosi się on bezpośrednio do kontekstu edukacyjnego, jego teorie dotyczące myślenia szybkiego i wolnego oraz zjawiska szumu pozwalają lepiej zrozumieć mechanizmy podejmowania decyzji i przetwarzania informacji. W edukacji te koncepcje mogą być z powodzeniem wykorzystane do usprawnienia procesów nauczania, rozwijania krytycznego myślenia uczniów oraz poprawy jakości podejmowanych decyzji przez nauczycieli.

Kahneman oferuje nam narzędzia do lepszego zrozumienia mechanizmów rządzących naszymi decyzjami i reakcjami.W książce tych przekładów jest bardzo wiele. Dzięki temu lektura staja się niezwykle pasjonująca i prowokuje mnie to przekładania ich na język edukacji. Teorie te pozwalają nie tylko odkryć, dlaczego czasem mylimy się, ale także jak te błędy eliminować. Ma to ogromne znaczenie dla efektywności pracy nauczycieli i wyników uczniów. Zabrzmi to jak truizm, ale zrozumienie systemów myślenia pomaga spojrzeć na edukację jako na proces wymagający zarówno intuicji, jak i świadomej refleksji.

Dwa systemy myślenia. Co warto wiedzieć?

W książce "Szum. Dlaczego popełniamy błędy" Kahneman wraz z Olivierem Sibonym i Cass R. Sunsteinem rozwija swoją teorię, koncentrując się na pojęciu "szumu" – niepożądanej zmienności w procesach decyzyjnych. Autorzy wskazują, że nawet przy zastosowaniu racjonalnego myślenia nasze decyzje mogą być zniekształcone przez szum, który wpływa na spójność i jakość osądów. W kontekście edukacji oznacza to potrzebę pracy nad eliminowaniem tych zniekształceń, na przykład poprzez wdrażanie ustrukturyzowanych metod analizy problemów.

Zrozumienie dwóch systemów myślenia jest kluczowe dla zrozumienia, jak przetwarzamy informacje i podejmujemy decyzje, zarówno w codziennym życiu, jak i w kontekście edukacji. Często myślenie szybkie określa jako System 1.0 - intuicyjny, automatyczny i emocjonalny. Charakteryzuje się on szybkością działania, ale często prowadzi do błędów poznawczych, takich jak nadmierna pewność czy stereotypowe myślenie. Natomiast System 2.0, określany jako myślenie wolne, wymaga świadomego wysiłku i analizy. Jest kluczowym w rozwiązywaniu złożonych problemów oraz krytycznym myśleniu.

W edukacji znajomość tych systemów pozwala lepiej zrozumieć, jak uczniowie przetwarzają informacje i podejmują decyzje. System 1.0 może być szczególnie pomocny przy szybkim przyswajaniu podstawowych informacji oraz intuicyjnych rozwiązaniach, natomiast System 2.0 jest niezastąpiony w rozwiązywaniu złożonych problemów, analizie krytycznej i formułowaniu uzasadnionych wniosków. Kombinacja obu systemów daje nauczycielom i uczniom narzędzia do skuteczniejszego i bardziej refleksyjnego procesu nauczania oraz uczenia się.

Zastosowanie teorii Kahnemana w edukacji

Rozwijanie krytycznego myślenia u uczniów i zachęcanie ich do aktywacji Systemu 2.0 jest fundamentem edukacji opartej na myśleniu krytycznym, jako jednej z kluczowych dziś umiejętności. Nauczyciele mogą tworzyć zadania wymagające dogłębnej analizy i refleksji, które skłaniają uczniów do uruchamiania myślenia krytycznego. Przykładowo, uczniowie badają rzeczywiste przypadki z życia codziennego, takie jak analiza konsekwencji społecznych zjawisk lub ocena różnych rozwiązań problemów ekologicznych. Tego typu zadania mogą obejmować interpretację danych statystycznych, porównywanie źródeł informacji oraz formułowanie wniosków popartych dowodami, co rozwija umiejętność krytycznego myślenia oraz logicznego rozumowania. Można też krytyczne myślenie rozwijać poprzez znane i wykorzystywane przez nas dyskusje i debaty. Zachęcanie uczniów do wymiany poglądów rozwija ich zdolność do argumentacji i refleksji. Do tych metod zaliczane są takie techniki jak burze mózgów lub gry symulacyjne, aby uczniowie mogli ćwiczyć ocenę różnych punktów widzenia.

Kahneman ostrzega jednocześnie przed skrótami myślowymi stosowanymi przez System 1.0, które mogą prowadzić do błędów poznawczych. W edukacji oznacza to konieczność uczenia rozpoznawania pułapek myślowych: Na przykład uczniowie mogą być szkoleni w krytycznej ocenie informacji. Dziś w erze dezinformacji to niezwykle ważna kluczowa umiejętność. Zajęcia nasze mogą przybrać formę warsztatów  praktycznych. Uczniowie analizują na nich przykładowe artykuły z różnych źródeł medialnych. Celem jest identyfikacja manipulacji, błędów logicznych i emocjonalnych przekazów. Nauczyciele mogą także stosować ćwiczenia polegające na porównaniu dwóch wersji tego samego wydarzenia, dostarczonych przez różne media. Uczniowie uczą się zadawania pytań typu: Czy informacje są poparte dowodami?, Czy źródło jest wiarygodne? oraz Jakie techniki perswazji zostały użyte?. Dzięki temu rozwijają umiejętności krytycznego myślenia i świadomego odbioru informacji.

W warsztacie nauczyciela istotnym elementem jest projektowanie materiałów dydaktycznych wspierających intuicyjne uczenie się. Wizualizacje, metafory i przykłady z życia codziennego mogą pomóc Systemowi 1.0 w szybszym zrozumieniu treści. Możemy też przygotowywać materiały w formie interaktywnych map myśli, aby ułatwić zapamiętywanie oraz nawigację po temacie. Dla zagadnień złożonych warto stworzyć animacje lub symulacje, które krok po kroku wyjaśniają trudne procesy lub idee, jak np. obieg wody w przyrodzie, działanie układów mechanicznych czy analiza danych statystycznych. Warto także włączyć studia przypadków lub przykłady praktyczne z życia uczniów, które angażują ich w rozwiązywanie realnych problemów, wspierając jednocześnie szybsze i bardziej intuicyjne przyswajanie wiedzy. Dzięki temu materiał staje się nie tylko bardziej przystępny, ale również angażujący i dostosowany do naturalnych sposobów przetwarzania informacji przez uczniów.

Wielu nauczycieli nie tylko intuicyjnie korzysta z tych wskazówek, ale także świadomie wprowadza narzędzia takie jak mapy myśli, debaty, symulacje i dramy do pracy z uczniami. To pokazuje praktyczne znaczenie teorii Kahnemana, które wspierają rozwój umiejętności krytycznego myślenia i skuteczniejszego przyswajania wiedzy. Warto wskazać uczniom funkcję tych form pracy. Staną się bardziej świadomi własnych strategii myślenia i podejmowania decyzji. Zrozumienie różnicy między myśleniem wolnym i szybkiem nie tylko wzbogaca warsztat pracy nauczyciela, ale również pomaga w skuteczniejszym wspieraniu uczniów i podejmowaniu bardziej przemyślanych decyzji. 

Obie książki Kahnemana – "Pułapki myślenia" i "Szum" – dostarczają cennych wskazówek dla nauczycieli oraz profesjonalistów w różnych dziedzinach. Zrozumienie działania obu systemów myślenia oraz wpływu szumu może pomóc w:

• lepszym przygotowaniu do podejmowania świadomych decyzji,
• rozwoju umiejętności krytycznego myślenia,
• wdrażaniu strategii minimalizujących błędy w ocenianiu uczniów lub analizie sytuacji.

Teorie Kahnemana oferują cenne wskazówki dla edukacji. Uczniowie mogą nauczyć się rozpoznawać swoje schematy myślowe, rozwijać krytyczne myślenie i unikać pułapek poznawczych. Dla nauczycieli jest to narzędzie wspierające w projektowaniu bardziej efektywnych metod nauczania i zarządzania procesami edukacyjnymi. Takie podejście w rozwoju obu systemów myślenia sprawia, że edukacja staja się bardziej przemyślana, a uczniowie są świadomie przygotowani do radzenie sobie z nowymi wyzwaniami.

* * *

Złożona i wielowymiarowa teoria Kahnemana może wzbogacić nasze podejście do edukacji. W tym artykule skupiłem się na kilku wybranych aspektach, które – choć stanowią jedynie niewielki wycinek jej potencjału – mogą już teraz znaleźć praktyczne zastosowanie w pracy nauczycieli i liderów edukacji. To jedynie początek rozmowy o tym, jak głęboka wiedza o ludzkim myśleniu może wspierać rozwój krytycznego myślenia, świadomego nauczania i bardziej świadomych decyzji w codziennym życiu szkolnym.

Wnioski::

1. Warto tworzyć warunki, w których uczniowie mogą głębiej analizować problemy, zadawać pytania i rozważać różne rozwiązania, zamiast polegać na szybkich, intuicyjnych reakcjach. Niby oczywiste, ale bardzo często szybkie odpowiedzi nam wystarczają. 

2. Zwracając uwagę na to jak nasza intuicyjna część myślenia prowadzi do błędów i uprzedzeń, pomagamy uczniom bardziej świadomie oceniać informacje. 

3. Dobrze zaprojektowanie intuicyjne narządzania edukacyjneg jak wizualizacje, metafory itp. wspierają intuicyjne rozumienie pojęć.

4. Świadomość nauczycieli własnych procesów myślowych pozwala nie tylko lepiej zarządzać nauczaniem, ale też być wzorem dla uczniów.

* * *

Bostingl, J. J. (1995). Szkoły jakości. Wprowadzenie do Total Quality Management w edukacji. Warszawa: Centralny Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli.

Kahneman, D. (2012). Pułapki myślenia. O myśleniu szybkim i wolnym (P. Szymczak, tłum.). Media Rodzina. 
Kahneman, D., Sibony, O., & Sunstein, C. R. (2021). Szum, czyli skąd się biorą błędy w naszych decyzjach (P. Szymczak,  tłum.). Wydawnictwo Media Rodzina.