Współczesna edukacja stoi na rozdrożu. Od dawna i coraz głośniej mówi się, że jej dotychczasowy model się wyczerpał, ukazując archaiczność i pilną potrzebę redefinicji. Pod presją oczekiwań społecznych, politycznych i ekonomicznych pierwotne cele edukacji, takie jak wsparcie indywidualnego rozwoju ucznia, autonomia czy personalizacja nauczania, są często redukowane do dążenia do mierzalnych wyników. W tym kontekście zyskuje na znaczeniu refleksja nad dwoma przeciwstawnymi modelami racjonalności: instrumentalną, związaną z efektywnością i technicznymi aspektami edukacji, oraz komunikacyjną, podkreślającą znaczenie dialogu i wzajemnego zrozumienia. Geneza tych pojęć sięga prac klasyków filozofii i teorii społecznej, takich jak Jürgen Habermas, który rozwinął koncepcję rozumu komunikacyjnego, oraz tradycji myśli oświeceniowej, na której opiera się racjonalność instrumentalna.
W Polsce takie podejście niezwykle konsekwentnie promował prof. Robert Kwaśnica, autor m.in. książki Dwie racjonalności. Od filozofii sensu ku pedagogice ogólnej oraz koncepcji szkoły holistycznej*, który podkreślał jej praktyczne konsekwencje w edukacji. Warto również wspomnieć o Marthcie Nussbaum, akcentującej znaczenie empatii, dialogu i krytycznego myślenia w procesie nauczania, oraz Aharonie Aviramie, zwolenniku edukacji demokratycznej i modelu skoncentrowanym na uczniu. Niniejszym artykułem chciałbym zaprosić do dyskusji nad nowym modelem edukacji, wskazując na alternatywę, jaką oferuje rozum komunikacyjny. W kontekście transformacji współczesnego modelu edukacji rozwijam trzy kluczowe kategorie: inwazję instrumentalnego myślenia, logikę działania instrumentalnego oraz działania komunikacyjnego. Analizowałem te zagadnienia w 2016 roku na moim blogu, badając ich wpływ na praktyki edukacyjne i wskazując na zmiany niezbędne do sprostania wyzwaniom współczesnego świata**.
Racjonalność instrumentalna – charakterystyka i wyzwania
Inwazja logiki instrumentalnej
Racjonalność instrumentalna, zakorzeniona w myśli oświeceniowej, koncentruje się na efektywności i osiąganiu z góry określonych celów. Program kształcenia dzisiejszej szkoły od początku jej istnienia konstruowany jest wedle tych samych zasad. Tak dobrze jesteśmy z nimi oswojeni, że odbieramy je jako naturalne. W edukacji objawia się ona w standaryzacji programów nauczania, dominacji testów oraz egzaminów jako podstawowych narzędzi oceny sukcesu. Choć strukturalna przejrzystość i porównywalność wyników to niewątpliwe zalety, system niesie ze sobą liczne konsekwencje, takie jak:
- mechanizacja procesu kształcenia oraz jego biurokratyzacja i spychanie na plan dalszy to, co w edukacji najważniejsze - rozwój osobistego potencjału,
- marginalizacja wartości humanistycznych i coraz wyraźniejszy odczuwany przez uczniów i nauczycieli brak poczucia sensu,
- ograniczenie autonomii uczniów i nauczycieli w podejmowaniu decyzji dotyczących własnego rozwoju.
Uczeń w tym modelu bywa postrzegany jako „produkt” systemu edukacyjnego, co prowadzi do dehumanizacji procesu nauczania. Przykładem jest nacisk na wyniki egzaminów zewnętrznych, który promuje podejście „uczenia pod test” kosztem rozwijania krytycznego myślenia i kreatywności.
Rozum komunikacyjny jako alternatywa
Habermas w swojej teorii działania komunikacyjnego rozwija koncepcję rozumu komunikacyjnego. Jest to model oparty na dialogu, wzajemnym zrozumieniu i współpracy. W edukacji podejście to rozwijane zostało przez wspomnianego już wcześniej prof. Kwaśnicę. Podkreślał on znaczenie edukacji jako przestrzeni komunikacji i porozumienia. Podobnie Martha Nussbaum wskazuje na konieczność rozwijania w uczniach zdolności krytycznego myślenia, empatii oraz zdolności do globalnej współpracy, co wpisuje się w koncepcję rozumu komunikacyjnego. Natomiast Aharon Aviram, zwolennik edukacji demokratycznej, postuluje większą autonomię ucznia i nauczyciela oraz odejście od sztywnych struktur systemu edukacyjnego. W tym podejściu uczniowie, nauczyciele i rodzice wspólnie ustalają cele edukacyjne, co umożliwia:
- okrywanie własnego potencjału, wyzwalanie kreatywności i personalizację kształcenia,
- rozwój autonomii ucznia jako podmiotu procesu edukacyjnego, z poczuciem sprawstwa, samodzielności i odpowiedzialności,
- wsparcie nauczyciela jako mentora i partnera w dialogu, świadomego swojej misji i wyzwań.
Praktyczne przykłady wdrożenia tego podejścia to szkoły demokratyczne, edukacja Montessori czy fińskie reformy edukacyjne. Wszystkie te modele podkreślają znaczenie indywidualnych potrzeb uczniów, elastyczność programów nauczania oraz ograniczanie standaryzacji. Te propozycje w dzisiejszym świecie są jednak niewystarczające i często trudne do zrealizowania, bo są w sprzeczności zarówno z zakorzenioną kulturą oczywistości, jak i logiką instrumentalną dzisiejszej edukacji.
Inwazja logiki instrumentalnej
W dobie globalizacji i neoliberalizmu logika instrumentalna zdominowała systemy edukacyjne na całym świecie. Standaryzacja, nacisk na wyniki oraz podporządkowanie edukacji potrzebom rynku pracy kształtują dzisiejsze podejście do nauczania. W rezultacie odchodzi się od refleksji nad głębszymi celami edukacji, które powinny obejmować wszechstronny rozwój jednostki.
W polskim kontekście wpływ logiki instrumentalnej uwidacznia się w reformach edukacyjnych, które podkreślają znaczenie egzaminów zewnętrznych, często kosztem rozwijania kluczowych kompetencji społecznych i emocjonalnych. W odpowiedzi na tę dominację proponuje się wizję edukacji holistycznej jako remedium na "podwójny kryzys teraźniejszości" – kryzys wynikający zarówno z dominacji rozumu instrumentalnego, jak i braku przestrzeni na refleksję nad sensem istnienia.
Transformacja edukacji wymaga nie tylko wprowadzenia nowych programów czy metod nauczania, ale przede wszystkim zmiany sposobu myślenia o jej istocie. Niezbędne jest odejście od powszechnej, kulturowo zakorzenionej wizji szkoły jako miejsca jedynie przekazywania wiedzy. Tylko wówczas możliwe będzie stworzenie szkoły, która rzeczywiście przygotuje młodych ludzi do życia we współczesnym świecie.
Według prof. Kwaśnicy jednostronność i jednowymiarowość edukacji przejawia się w skupieniu na przygotowaniu do ról zawodowych i efektywności życiowej, kosztem zaniedbania innych, istotnych ludzkich potrzeb takich jak poczucie sensu życia, autonomii, czy humanistycznego rozwoju. Skutkiem tej jednostronności jest "niemoc edukacji" wobec wyzwań współczesności. Absolwenci szkół, choć "dobrze wykształceni" w sensie technicznym, nie potrafią radzić sobie z pytaniami egzystencjalnymi, odczuwają pustkę i brak sensu. Nie są przygotowani do życia w sposób pełny i autentyczny. Prof. Kwaśnica postuluje odejście od kulturowej oczywistości szkoły zorientowanej wyłącznie na wydajność. Jego koncepcja szkoły holistycznej ma na celu kształcenie ludzi zaradnych życiowo, ale również zdolnych do refleksji, empatii i budowania głębokich relacji.
Przejście na model edukacji holistycznej, opartej na rozumie komunikacyjnym wiąże się z licznymi wyzwaniami i barierami:
- Strukturalnymi – polityka oświatowa często sprzyja centralizacji i standaryzacji, ograniczając przestrzeń dla innowacyjnych podejść.
- Społecznymi – mentalność rodziców koncentruje się na wynikach egzaminacyjnych, co utrudnia akceptację alternatywnych modeli kształcenia.
- Kulturowymi – utrwalone schematy edukacyjne, oparte na autorytecie nauczyciela i bierności ucznia, stanowią istotną przeszkodę dla zmiany.
W tym kontekście idee Marthy Nussbaum i Aharona Avirama, koncentrujące się na empatii, dialogu i rozwijaniu zdolności krytycznego myślenia, nie tylko doskonale wpisują się w koncepcję szkoły holistycznej prof. Kwaśnicy, ale także wzbogacają ją o nowe, istotne elementy, takie jak perspektywa globalnej odpowiedzialności oraz nacisk na autonomię uczniów i nauczycieli w procesie uczenia się i nauczania, wspierając ich zaangażowanie oraz rozwój odpowiedzialności.
Podsumowanie
Edukacja przyszłości musi odejść od dominacji logiki instrumentalnej na rzecz podejścia opartego na dialogu, współpracy i wszechstronnym rozwoju ucznia. Rozum komunikacyjny stwarza przestrzeń do refleksji nad celami edukacyjnymi oraz inspiruje do budowania systemów sprzyjających personalizacji i autonomii. Tylko poprzez otwartość na zmiany i poszukiwanie innowacyjnych rozwiązań możemy stworzyć edukację, która stanie się prawdziwą przestrzenią rozwoju jednostki oraz fundamentem bardziej humanistycznego społeczeństwa, kwestionując przy tym dotychczasowy model edukacji oparty na myśleniu instrumentalnym.
* * *
* Prof. Robert Kwaśnica (1948–2018) pedagog, współzałożyciel oraz rektor (1997–2016) i prezydent (2016–2018) Dolnośląskiej Szkoły Wyższej we Wrocławiu. Był autorem koncepcji holistycznej szkoły całodniowej, której założenia przedstawił w raporcie „Reforma kulturowa. 2020, 2030, 2040” (ss.135-158) proponując nową organizację edukacji i wizję szkoły wspierającej rozwój ucznia, respektującej jego autonomię i podmiotowość.
** Pisałem o tym między innym w lutym 2016 roku w poście Iluzja zmian
Kwaśnica, R. (2007). Dwie racjonalności. Od filozofii sensu ku pedagogice ogólnej. Wrocław: Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej.
Kwaśnica, R. (2014). Dyskurs edukacyjny po inwazji rozumu instrumentalnego. O potrzebie refleksyjności. Wrocław: Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej.
Nussbaum, M. C. (2016). Nie dla zysku: Dlaczego demokracja potrzebuje humanistów. Warszawa: Fundacja Kultura Liberalna.
Aviram, A. (1993). Personal autosomy and the flexible school. International Review of Education, 39(5), 419–4334.
